Jólin eru sú hátíð „sem hjartanu er skyldust,“ orti Steinn Steinarr. Í kringum jólahátíðina eru iðulega dregin fram minningarbrot eldri kynslóða í ljóðum og frásögnum, sem varpa ljósi á hughrif og merkingu jólanna á liðnum tímum. En hvað einkennir jól samtímans?

Dægurmenningin gefur vísbendingu um það. Þess vegna er áhugavert að skoða jólin í spegli kvikmynda og vinsællar tónlistar. Það eru ljóð og frásögur okkar tíma.
Love Actually er ein vinsælasta jólamynd síðari ára. Sambönd fólks eru viðfangsefni myndarinnar og bakgrunnur hennar eru jólin. Eftir því sem sögunum vindur fram kemur grunnafstaða persónanna til jólanna í ljós – og það er augljóst að jólin sjálf hafa áhrif á gang mála.

Jólin í Love Actually snúast um tvennt: að segja það sem manni býr í brjósti – segja sannleikann – og að vera hjá þeim sem maður elskar. Þetta tvennt knýr myndina áfram, vegna þess að það eru jól. Þegar við förum að segja það sem okkur í brjósti býr, horfumst í augu við tilfinningar, brotna erfið og gömul samskiptamynstur upp og nýir hlutir fá rými í lífinu. Að viðurkenna hvernig manni líður og segja frá því getur valdið manni sjálfum og öðrum erfiðleikum, eins og sumar persónurnar reyna. En jólin eru tími sannleikans og það er þess virði að mæta hindrunum til að uppfylla köllun jólastundarinnar.

Geislaplatan Nú stendur mikið til kom út fyrr í vetur og inniheldur flutning Sigurðar Guðmundssonar á nýjum söngperlum með klassísku yfirbragði, ekki síst fyrir tilstilli texta Braga Valdimars Skúlasonar. Kunnugum myndum og táknum bregður fyrir á plötunni, eins og jólastjörnunni, jólasnjónum, drekkhlöðnu allsnægtarborði, stjörnueygðum strák og ferðamanni sem brýst í gegnum vetrarstormana til að vera hjá henni sem hann elskar.

Söngvar Sigurðar og Braga Valdimars hitta beint í hjartastað – vegna þess að þeir slá á strengi sem tengja okkur við jólin. Þessir strengir ná enda alla leið til jólaguðspjallsins, þaðan sem þeir spretta, upp úr frummyndunum sem þar koma fyrir og allar kynslóðir kannast við.

Í jólaguðspjallinu mætum við þrá okkar fyrir öryggi, skjól og hlýju, í fjárhúsinu sem Jesúbarnið kom í heiminn, þar brýst ljósið fram úr myrkviðum næturinnar, jatan er tákn um næringu og umhyggju sem við þurfum til að lifa af og síðast en ekki síst er nýfædda barnið tákn um líf og upphaf, hreinleika og ást.
Þessar myndir hitta tilfinningar okkar fyrir og taka form í minningum okkar og reynslu. Það hvernig við höldum jólin tjáir þetta að einhverju leyti. Þörfin fyrir öryggi og næringu kemur fram í áherslunni á þægindi og góðgerðir sem einkennir hátíðahaldið. Köllunin til að sýna kærleika og veita umhyggju sýnir sig í því að við viljum gefa gjafir og gera öðrum gott.

Að gefa og þiggja helst því í hendur og einkennir jólin, eins og segir í einum söngnum á Nú stendur mikið til:

„Því jólin eru tími til að þakka
og taka ofan fyrir þeim sem ber.
Meðan ég hef matarögn að smakka
og meðan ég fæ risavaxinn pakka.
-Þá mega jólin koma fyrir mér.“ (Bragi Valdimar Skúlason)

Birtist fyrst í Sunnudagablaði Morgunblaðsins, 24/12/2010.

Sigurður Árni er gordjöss-þakklátur og gordjöss-krítískur í bakþönkum dagsins. Við mælum með disknum, laginu og pistlinum hans.

Dagurinn í dag, 28. desember, er í kristinni hefð helgaður smábörnunum sem voru myrt í Betlehem af hermönnum Heródesar konungs. Þessi ljóta saga fær rými í skjóli jólanna, þegar við hvílum ennþá í hlýju og birtu fallegu frásagnanna um jötuna, stjörnuna og barnið – þannig að það er ekkert skrýtið að hún hitti okkur fyrir eins og þruma úr heiðskýru lofti.

„Rakel grætur börnin sín,
hún vill ekki huggast láta, 
því að þau eru ekki framar lífs.“ (Matt. 2.18)

Sagan er skráð í öðrum kafla Matteusarguðspjalls og byrjar í raun eftir að vitringarnir þrír höfðu verið hjá Jesúbarninu til að veita því lotningu. Þegar þeir voru farnir aftur til síns heima, vitrast engill Drottins Jósef í draumi og segir: Rís upp, tak barnið og móður þess og flý til Egyptalands. Þar skaltu vera, uns ég segi þér, að Heródes mun leita barnsins til að fyrirfara því. Jósef vaknaði, tók barnið og móður þess um nóttina og fór til Egyptalands. Þar með varð fjölskyldan með Jesúbarnið flóttamenn sem hröktust frá einum stað til annars.

Gamli konungurinn, Heródes, áttaði sig þá á því að vitringarnir, sem höfðu ætlað að koma við hjá honum í bakaleiðinni höfðu gabbað hann og varð afar reiður. Hann seindi menn og lét myrða öll sveinbörn í Betlehem og nágrenni hennar, tvævetur og yngri, en það svaraði þeim tíma, er hann hafði komist að hjá vitringunum.

Hvað segir þessi saga okkur? Hún segir okkur t.d. að þjáningin og sorgin taka sér ekki frí yfir jólin. Slys, hamfarir og ofbeldisverk halda áfram að leggja líf í rúst. Sprengjuvargar halda sig við iðju sína og reisn og réttindi manneskjunnar eru áfram fótum troðin í fangabúðum og fangelsum heimsins eða á heimilum fólks.

Þjáningin veldur sorg og vanlíðan. Þess vegna er harmagráturinn vegna barnsmorðanna í Betlehem umhugsunarefni þessa dags í miðri jólavikunni. Í næstu andrá við hátíð ljóss og friðar, þar sem himinn og jörð mætast og manneskjurnar fá að líta dýrð himinsins í barninu litla, dynja yfir ósköp af sláandi stærðargráðu. Öll sveinbörn undir tveggja ára aldri eru leituð uppi og deydd. Hrifin úr fangi örvæntingarfullra og máttvana foreldra sem þurfa að sjá á bak lífinu litla vegna brjálaðs og vænissjúks einræðisherra.

Við getum litið á þetta vonskuverk Heródesar sem skref í hinu kosmíska stríði góðs og ills – þar sem hið illa tekur krampakennt áhlaup í kjölfar komu Guðs í heiminn. Svartur á leik – og hann svífst einskis – reiðir hátt til höggs og hittir fyrir þar sem sárast svíður.
Andspænis illsku og voðaverkum vakna spurningar um réttlæti Guðs. Hvers vegna leyfir Guð illsku og þjáningu á borð við þessa? Hvers vegna var ekki hægt að bjarga litlu drengjunum í Betlehem – alveg eins og Jesúbarnið bjargast af forsjón Guðs sem leiðir fjölskylduna í öruggt skjól? Hvaða tilgangi þjónaði þessi fórn og þjáning saklausra barnanna?

Hvar var Guð þegar hermenn Heródesar æddu á milli húsa með blóði storkin vopn við skerandi harmagrát og örvinglan íbúa Betlehem? Hvar var Guð í Auswitch? Hvar er Guð þegar fólk er rekið frá heimilum sínum og lífsviðurværi og þarf að leggja á flótta?
Og af hverju bjargast sumir en ekki aðrir? Hvernig kemur það heim og saman að Guð sem elskar alla og hefur skapað allar manneskjur í sinni mynd, láti á svona áberandi hátt suma komast óskaddaða og ósnortna frá umbrotum á meðan þjáningin virðist fá frítt spil í líf annarra?

Þessar spurningar eru ekki bara guðfræðilegar vangaveltur heldur spretta upp úr okkar eigin lífi og eigin reynslu – sem og lífi systra og bræðra um víða veröld. Og við erum kannski engu nær um hvert svarið er, eftir allan þennan tíma. Nema því svari sem okkar eigin reynsla og okkar eigið líf leiðir okkur til. Þjáningin og missirinn er og verður hlutskipti mannanna sem elska, missa, gráta og sakna, eins og skáldið komst að orði forðum. Það er inn í nákvæmlega þessar aðstæður sem sonur Guðs fæðist, það er nákvæmlega þetta hlutskipti sem Guð tekur á sig.

Það er þetta sem Matteus vill benda á í frásögn sinni um barnamorðin í Betlehem, sjálfur Guð er ekki ósnortinn af illsku og ofbeldi heimsins. Búsetu hans, öryggi og lífi er ógnað frá fyrstu stundu.

Barnadagurinn beinir huga okkar og hjörtum að þeim saklausu lífum sem týndust – og eru að týnast enn þann dag í dag. Hann minnir okkur líka á óendanlegt dýrmæti allra barna og óendanlega ábyrgð okkar gagnvart þeim. Í hverju barni mætir okkur hann sem sagði: allt sem þér gjörðuð einum minna minnstu bræðra, það gjörðuð þér mér.

Tími vonarinnar er tími þeirra sem elska okkur, okkar og þeirra sem við elskum.

Andri Snær Magnason er tuttugasti og fjórði vonarberinn í jóladagatali kirkjunnar.

Gleðileg jól!

Sigrún Óskarsdóttir er tuttugasti og þriðji vonarberinn í jóladagatali kirkjunnar. Hún minnir okkur á engil vonarinnar sem boðar okkur gleðitíðindi.

Íslensku jólin snúast um komu ljóssins – í trúarlegum og náttúrulegum skilningi. Minningarbrot frá eldri kynslóðum sem iðulega eru dregin fram í kringum jólahátíðina í formi ljóða og frásagna gera þessu góð skil. Slíkar Slíkar minningar draga jólin iðulega fram sem hinn mikla ljósgerving – hvort sem er með stjörnum á miðsvetarhimni snæþakts lands eða í formi hógværs kertaljóss í barnshendi.

kertaljós í bláum fjarska,
bak við ár,
æskuminning um fegurð.
(Jón úr Vör)

Íslensku jólin hafa líka alltaf komið þótt þröngt sé í búi. Fátæktin er oft bakgrunnur jólakomunnar og gleðin yfir komu ljóssins er tjáð á nægjusaman hátt:

Man það fyrst, er sviptur allri sút
sat ég barn með rauðan vasaklút.
(Matthías Jochumsson)

Íslendingar sem eru jafnvel ekki háaldraðir eiga minningar um hvernig jólin birtust í afar hógværum efnislegum táknum eins og rauðum eplum sem öllu jafna fengust ekki í verslunum hér á landi nema um jól. Ljós í myrkri og uppbrot á fátæklegum hversdegi í formi klæða eða epla eru því jólastefin sem berast til okkar frá íslenskri fjarlægri og nálægri fortíð.

Þessi stef eiga rætur sínar í jólaguðspjallinu þar sem frummyndir um ljós, skjól, næringu og líf eru tjáðar í fæðingarfrásögninni í Betlehem. Ljósið á jólanótt brýst fram úr myrkrinu sem umlykur náttúru og mannlíf og staðfestir þörf manneskjunnar: að þiggja og veita ást og líkamlega umhyggju.

Koma ljóssins með hækkandi sól og fæðingu frelsarans hittir okkur í hjartastað. Þess vegna eru jólin hátíð tilfinninga og bernsku, sama hvað á hvaða aldri við erum. Uppbrot á hversdeginum felst ekki í yfirdrifinni neyslu heldur fremur að hlúa að því sem stendur hjartanu næst: kærleikanum til barnsins í okkur sjálfum og náunga okkar.

Jólin eru til að þiggja og gefa kærleika.

Horfa, hlusta og lesa. Mikilvægt að láta bandið rúlla til enda.

Gleðileg jól!

P.S. Það má líka læka og deila

Vonin um betri heim er alveg jafn sterk í janúar og í desember – og alla daga segir Hjálmar. Hann er tuttugasti og annar vonarberinn í jóladagatali kirkjunnar.

Eva María minnir okkur á að kærleikurinn vonar allt. Að vona allt þýðir að trúa á að lífið haldi áfram – og að elska lífið.

Eva er tuttugasti og fyrsti vonarberinn í jóladagatali kirkjunnar.

Ertu upptekinn af fortíðinni eða þorir þú að opna fyrir von, opna fyrir ljósi, opna fyrir lífi? Sigurður Árni Þórðarson er tuttugasti vonarberinn í jóladagatali kirkjunnar.